Gdy uczeń nie chce

Jest to być może dla nauczycieli trudny problem w ich pracy. Warto przede wszystkim zastanowić się nad przyczynami, którymi kierują się odmawiający współpracy uczniowie. Może to być: pragnienie większej autonomii, obawa przed porażką lub oceną, brak wiary w siebie i brak poczucie sensu wykonywania pracy, ale też wiele indywidualnych powodów.

Glenna Billingsley, badaczka z Texas State University przeprowadziła badania na temat odmowy ze strony uczniów. Wynika z nich kilka kluczowych czynników wpływających na odmowę wykonania zadania.

Omówię je za chwilę, ale wcześniej chciałam zaznaczyć, że te powody są zgodne z brakiem zaspokojenia trzech potrzeb, o których mówi teoria samostanowienia. Są to potrzeby: autonomii, kompetencji i więzi. Badania wykonane przez Billingsley upatrują przyczyny odmowy właśnie w braku zaspokojenia tych potrzeb.

1. Pragnienie autonomii

Brak poczucia autonomii może objawiać się odmową współpracy. Szczególnie, gdy uczniowie uznają zadanie za mało interesujące lub nieistotne. Według badań Billingsley odmowa pracy występuje najczęściej wtedy, gdy nauczyciel prosi uczniów o wykonanie zadania mniej przyjemnego lub interesującego niż poprzednie.

W tej sprawie może pomóc dawanie uczniom zadań do wyboru. Wtedy mogą sami wybierać zadanie im odpowiadające i ich potrzeba autonomii jest w części zaspokojona.

Badanie przeprowadzone w 2012 wykazało, że uczniowie klas drugich i trzecich, od których wymagano wypełniania obowiązkowych dzienników czytania, zaobserwowali wyraźny spadek zainteresowania czytaniem w porównaniu z uczniami, którzy dobrowolnie rejestrowali swoje postępy w czytaniu. Podobnie uczniowie ósmych klas wykształcili lepsze nawyki czytania, gdy program nauczania pozwalał im wybierać, co czytają.

• Pomaga również stosowanie głosowanie i podejmowanie decyzji na podstawie jego wyników.
• Na pewno pomocne jest pytanie uczniów o zdanie i pozwolenie im na podejmowanie decyzji.
• Wielu edukatorów zaleca tworzenie norm klasowych razem z uczniami, pozwolenie na wybór miejsca i formy pracy, a w szczególności też wyboru lektur, które uczniowie mają czytać.

2. Strach przed niepowodzeniem

Związane jest z postrzeganiem proponowanego zadania jako zbyt trudnego. Uczniowie, którzy w przeszłości ponieśli w szkole porażkę (a prawie każdy ją ponosi) boją się, że zadanie stwarza tylko kolejną okazję do niepowodzenia. Jest to związane z poczuciem braku kompetencji.

Badanie z 2018 wykazało, że deficyty w nauce odpowiadają za aż 20 procent niewłaściwych zachowań w klasie. Jeśli uczniowie uznają zadanie za trudne, to niewłaściwe zachowanie i odmowa może być ujściem ich frustracji.

Tak samo działa strach przed krytyką i złą oceną. Badanie z 2018 wykazało, że oceny stopniem zwiększają niepokój uczniów, a w konsekwencji unikanie trudnych sytuacji i wyzwań. Przegląd badań z 2019 pokazuje, że uczniowie wolą otrzymywać informację zwrotną od nauczyciela lub nie otrzymywać żadnej oceny niż być ocenianym stopniami.

Jak sobie poradzić ze strachem przed porażką?

Badanie przeprowadzone w 2021 pokazało, że głównym pomocnym czynnikiem jest docenianie pracy ucznia. Badacze z Uniwersytetu Vanderbilt zalecają mniej więcej sześć docenieni dawnych co 15 minut. Uczniowie doceniani osiągają lesze wyniki i poprawia się też ich zachowanie.

Docenienie jest pochwałą za konkret, w odróżnieniu od chwalenia ogólnego. Więcej na ten temat można przeczytać w bardzo dobrej książce Daniela H. Pink – Drive (przetłumaczonej na język polski - Kompletnie nowe spojrzenie na motywację).

• Warto również wprowadzić do nauczanie odpowiedni stosunek do popełniania błędów. Błąd powinien być uznany jako element towarzyszący nauce i być wykorzystywany w procesie uczenia się. Jeśli błąd uzyska takie miejsce w kulturze klasy, to uczniowie nie będą się bali go popełnić i chętniej przestąpią do wykonywania zadania.
• Blokujące dla uczniów jest również ocenianie i obawa przed złym stopniem. Dlatego warto stosować ocenianie kształtujące i informację zwrotną zamiast oceniania stopniami.
• Warto również wprowadzać: ocenę koleżeńską (oczywiście w formie informacji zwrotnej), samoocenę w postaci przekazywanie sobie samemu informacji do wykonanej pracy.

Ocenianie powinno pomagać uczniom się uczyć, a nie być straszakiem. W ocenianiu stopniami mogą pomoc następujące sposoby:

• Wprowadzenie zasady eliminowania najsłabszego stopnia, jaki otrzymał uczeń np. w semestrze.
• Umożliwienie uczniom poprawy pracy i pozostawienie stopnia lepszego.
• Ograniczenie sprawdzianów ocenianych sumująco.
• Ocenianie przy pomocy informacji zwrotnej, a po pewnym czasie wystawianie stopnia.

Jedno z interesujących badań wykazało, że wstrzymywanie ocen na kilka dni po przekazaniu informacji zwrotnej w formie komentarza może zwiększyć wyniki uczniów z następnych sprawdzianów nawet o dwie trzecie.

3. Brak poczucia więzi

Odmawianie podjęcia pracy jest często konsekwencją braku poczucia przynależności do społeczności klasy. Według psychologa społecznego Geoffreya Cohena przynależność do klasy i poczucie, że jest się częścią większej całości jest ważne dla procesu uczenia się. Badania wykonane przez niego w 2019 roku sugerują, że poczucie przynależności wpływa na wskaźnik ukończenia studiów wyższych, nawet bardziej niż wyniki akademickie.

Czym uczniowie bardziej czują się jedną drużyną, tym bardziej mają ochotę na wykonywanie (wspólnie) zadań. Dlatego tak ważne są relacje w procesie nauczania.

Pomóc może:

• Organizacja pracy w parach i grupach, nauczanie metoda projektu, wzajemne nauczanie, ocena koleżeńska itp. Czyli wszystko, co buduje czwartą strategię oceniania kształtującego: Umożliwianie uczniom, by korzystali wzajemnie ze swojej wiedzy i umiejętności.

4. Brak poczucia celu i sensu

Równie szkodliwe dla motywacji uczniów może być brak poczucia sensu tego, co poleca im zrobić nauczyciel. Może ono wynikać z braku celu, dla którego warto wykonywać daną pracę.

Nauczyciele sądzą, że uczeń sam domyśli się jaki jest cel, a sens zrozumie dopiero po wykonaniu pracy. Badacz edukacji Chris Hulleman i nauczyciel przedmiotów ścisłych Ian Kelleher pokazują, że takie podejście jest czasami przyczyną niechęci ucznia do pracy.

Co może pomóc:

• Określanie i wyjaśnianie uczniom celów, czyli stosowanie pierwszej strategii oceniania kształtującego: Określanie i wyjaśnianie uczniom celów uczenia się i kryteriów sukcesu.
• Pokazywanie uczniom zastosowanie poznawanej wiedzy.
• Zachęcanie uczniów do refleksji i podsumowania.
• Łączenie poznawanej wiedzy z zainteresowaniami uczniów.
• Pytanie uczniów o ich zainteresowania i proszenie o zadawanie pytań.
• Stosowanie pytań kluczowych polecanych w ocenianiu kształtującym, czyli takich pytań, które pobudzają uczniów do myślenia i zachęcają do poszukiwania odpowiedzi na nie.

Czasami uczniowie przyjmują strategię pracy na minimum, ich ambicje zatrzymują się na zaliczeniu, a nie na nauczeniu się. Starają się w szkole jedynie przetrwać, a nie nauczyć się czegoś.

Warto uczniom pokazywać, czego się nauczyli i wręcz świętować razem z nimi małe sukcesy.

5. Zgubny wpływ stresu

Kiedy uczeń czuje się zestresowany przybity (nie tylko codziennością, ale również np. bolączkami świata) to nie jest chętny do wkładania wysiłku w pracę.

Badanie przeprowadzone w 2011 przez pediatrę Nadine Burke Harris wykazało, że traumatyczne doświadczenia z dzieciństwa są powiązane z wieloma problemami z nauką i zachowaniem. Zamiast z ochotą wykonywać zadanie uczniowie stosują strategię buntu lub ucieczki.

Nie można oczekiwać od nauczycieli, że będą terapeutami i lekarzami dla swoich uczniów. Ale mogą zmniejszać stres poprzez:

• Nawiązywanie relacji
• Poznawanie uczniów
• Zmniejszanie rywalizacji pomiędzy uczniami
• Docenianie wysiłku włożonego w wykonanie pracy, a nie tylko jej wyniku.
• Wprowadzenie ćwiczeń oddechowych zmniejszających stres.
• Uwzględnianie pozaszkolnych przeżyć uczniów

Czasami trudno jest coś zrobić, aby uczniów zaangażować, ale kluczowe jest niebranie tego do siebie. Istnieje wiele czynników, dla których uczniowie odmawiają, i nie są one najczęściej związane z nauczycielem. Uczniowie nie są „złośliwi”, mają inne swoje powody i świadomość tego może pomoc nauczycielowi w nauczaniu. Warto pytać uczniów o powody ich buntu i odmowy.

Notka o autorce: Danuta Sterna jest byłą nauczycielką matematyki i dyrektorką szkoły, ekspertką oceniania kształtującego. Współpracowała z Centrum Edukacji Obywatelskiej tworząc programy szkoleń i kursów. Jest autorką książek i publikacji dla nauczycieli, propaguje ocenianie kształtujące w polskich szkołach, prowadzi też swoją stronę: OK nauczanie. Korzystałam z artykułu Daniela Leonarda w Edutopia.org.