Doradzanie, chwalenie, stawianie stopni - żadna z tych metod nie dostarcza informacji opisowych, których potrzebują uczniowie, aby osiągnąć swoje cele. Zarówno zdrowy rozsądek, jak i badania jasno pokazują: dopiero ocena kształtująca, składająca się w dużej mierze z informacji zwrotnej, zwiększa wydajność i osiągnięcia uczniów.
Nauczyciele często mówią: “nie mamy w szkole czasu na udzielanie informacji zwrotnych”. Warto zdać sobie jednak sprawę, że w rzeczywistości oznacza to: “nie mamy czasu na uczenie innych”. Badania pokazują wyraźnie, że mniej nauczania plus więcej tzw. feedbacku jest kluczem do osiągnięcia większej efektywności nauki - zarówno wśród dzieci, jak i dorosłych. I istnieje wiele sposobów, dzięki technologii, rówieśnikom i innym nauczycielom na uzyskiwanie informacji zwrotnych, niezbędnych do rozwoju, doskonalenia się, pokonywania trudności.
Jak więc posługiwać się w pracy w szkole efektywną i dobrze skonstruowaną informacją zwrotną? Powinna posiadać ona sześć cech: być związana z celem uczenia się; być konkretna i przejrzysta; praktyczna; przyjazna dla odbiorcy (spersonalizowana); mówiona w porę; bieżąca oraz konsekwentna. Rozwińmy opis każdej z tych cech.
Związana z celem uczenia się
Efektywna informacja zwrotna wymaga, aby człowiek miał i znał cel, podejmując swoje działania. Wtedy może otrzymać opinię z zewnątrz, czy udało mu się ten zamierzony cel osiągnąć. Jeśli nie jesteśmy pewni swoich celów lub jeśli nie potrafimy ich uchwycić, na nic zda się czyjaś pomocna uwaga.
Informacja staje się feedbackiem wtedy i tylko wtedy, gdy daje wskazówki, czy jesteśmy na dobrej drodze do osiągnięcia celu, czy też trzeba zmienić kurs.
W codziennych sytuacjach cele są często ukryte, choć dość oczywiste dla każdego. Nie muszę ogłaszać, opowiadając dowcip, że moją intencją było wywołanie śmiechu. Ale w szkole uczniowie często nie znają konkretnego celu zadania lub lekcji, więc ważne jest, aby go wskazać, a także określić kryteria potrzebne do samooceny. Na przykład nauczyciel może powiedzieć, że celem wypracowania jest to, aby rozśmieszyć czytelników. Tak więc prosi uczniów, by przeczytali innym swój tekst i zebrali informacje zwrotne, czy tekst faktycznie jest zabawny? I jak mógłby stać się śmieszniejszy? W innym przypadku, gdy uczeń ma jasno określone kryteria (np. plakatu), może porównać z nimi swoją pracę i przekonać się, co musi poprawić, a co mu się udało.
Konkretna i przejrzysta
Każda użyteczna informacja zwrotna wiąże się nie tylko z posiadaniem jasnego celu, ale również wymiernego rezultatu związanego z celem. Jeśli opowiadam dowcip, moi słuchacze mogą śmiać się w głos lub ledwie się uśmiechnąć - bez problemu dowiaduję się więc, jaki osiągnąłem rezultat - doskonały lub mierny. Najlepszy feedback jest tak namacalny i konkretny, że każdy kto ma cel, może się dzięki niemu dowiedzieć, czy go już osiągnął lub czy jeszcze ma nad czym pracować. Nauczyciel więc - zanim wyda polecenie uczniom - musi sam wcześniej przemyśleć i wiedzieć, co ma być “produktem końcowym” ich pracy i bardzo jasno uczniom to zakomunikować.
Czasami jako nauczyciele jesteśmy tak pochłonięci działaniem, że nie zwracamy uwagi na rezultaty swojej pracy (choć teoretycznie wiemy, jakie być powinny). Bardzo łatwo zaobserwować to u młodych nauczycieli - są tak skoncentrowani na “nauczaniu”, że nie widzą, że nikt ich w klasie nie słucha. Dlatego warto zadbać o informację zwrotną od obserwatorów naszych lekcji albo po prostu nagrywać swoje lekcje, a potem je analizować (choć raz w miesiącu). Dzięki takiemu filmikowi dowiadujemy się, w jaki sposób naprawdę pracujemy z uczniami (jak mówimy, wydajemy polecenia, reagujemy na nich). Dostrzegamy wtedy trudne do uchwycenia, ale istotne informacje. Możemy na spokojnie zobaczyć, co w naszej klasie się sprawdza, na co uczniowie reagują dobrze, a co jest zupełnie nietrafione i wymaga korekty.
Praktyczna
Efektywny feedback jest konkretny i użyteczny, dostarcza praktycznych informacji. Tak więc zdania typu: "Dobra robota!" i "Zrobiłeś to źle", wcale nie są informacją zwrotną (podobnie zresztą jak pozbawione komentarza oceny). Możemy łatwo sobie wyobrazić, że uczniowie zastanawiają się, w odpowiedzi na te uwagi, co konkretnie należy zrobić następnym razem? Zazwyczaj nie mają pojęcia, co dokładnie było “dobre” lub “złe” w tym, co zrobili.
Informacja zwrotna musi być zbudowana tak, aby nie osądzać, nie podkopywać motywacji. Na przykład osoba, która obserwuje naszą lekcją, może potem skomentować, że “wielu uczniów nudziło się na zajęciach” (jak się wtedy czujemy?). To opinia, nie obserwacja. Bardziej użyteczne i mniej dyskusyjne byłyby słowa: "Liczyłem na bieżąco, że 12 z 25 uczniów nie uważało w czasie twojego wykładu. Pisali coś pod stołami, przeglądali notatki, szeptali między sobą. Jednak gdy rozpoczęło się ćwiczenie w małych grupach, widziałem, że w ten sposób zachowywał się tylko jeden uczeń". Taki komunikat jest neutralny, nie dotyka nas osobiście, jest doskonałym punktem wyjścia do myślenia, co mogę zmienić, żeby było lepiej. Jeśli chcemy, żeby nasze uwagi były akceptowane i mile widziane przez uczniów, musimy liczyć się z ich uczuciami. Skuteczny nauczyciel wie, że aby zwiększyć wydajność i motywację ucznia, informacja zwrotna nie może poprzestać na tym, co poszło źle. Równie ważne jest mówienie o tym, co było dobre.
Przyjazna dla odbiorcy (user-friendly)
Nawet jeśli nasz feedback jest dokładny i jasny w naszym pojęciu, nie ma dużej wartości, jeśli uczeń go nie rozumie lub czuje się nim przytłoczony. Techniczny język, trudne sformułowania mogą wydać mu się dziwne i mylące. Za dużo informacji zwrotnej też niczemu nie służy - lepiej pomożemy, gdy pozwolimy uczniowi skupić się w danym momencie na jednym lub dwóch kluczowych elementach danego działania.
Wymaga dużej wprawy, by formułować informację zwrotną w sposób spersonalizowany, bez przeciążania informacjami, skomplikowanym językiem lub potokiem słów. Jeśli opanujemy tę sztukę, zobaczymy w nagrodę natychmiastową i zauważalną poprawę wyników u naszych uczniów.
Mówiona w porę
W większości przypadków im szybciej uzyskujemy informacje zwrotne, tym lepiej. A mówiąc precyzyjniej - najlepiej “na czas", a nie "natychmiast".
Dużym problemem edukacji jest opóźniona informacja zwrotna. Często przychodzi dzień, tydzień, a nawet miesiąc po aktywności, którą podejmowali uczniowie. Jako nauczyciele, powinniśmy zrobić wszystko, by zapewnić uczniom szybki feedback i możliwość natychmiastowego wykorzystania go.
Zanim powiesz, że to niemożliwe, należy pamiętać, że opinie nie muszą pochodzić tylko od nauczycieli. Technologia jest potężnym narzędziem - możliwości wspomagania nauki przez komputery są niemal nieograniczone, warto wykorzystywać różnorodne narzędzia IT, które zapewniają szybką informację zwrotną (jak wszelkiego rodzaju quizy czy testy).
Wzajemna ocena jest inną strategią wprowadzania błyskawicznej informacji zwrotnej, należy jednak wpierw przepracować tę umiejętność z uczniami, by feedback nie był niedojrzałą krytyką lub bezużyteczną pochwałą.
Bieżąca
Poprawianie naszych wyników zależy nie tylko od feedbacku, ale także od możliwości wykorzystania go. Dobrze, jeśli przed otrzymaniem ostatecznej oceny mamy czas i szansę na poprawienie wyników. W szkole informacja zwrotna jest niewydajna, bo otrzymuje się ją zazwyczaj po wystawieniu oceny.
Tak więc im więcej informacji zwrotnych otrzymuję na bieżąco, w czasie rzeczywistym, tym lepszy będzie mój końcowy rezultat. Tak właśnie działają gry komputerowe. Jeśli coś ci się nie uda, możesz natychmiast rozpocząć jeszcze raz, nawet tam, gdzie skończyłeś - aby dostać kolejną możliwość otrzymywania i uczenia się na podstawie feedbacku.
Umiejętność szybkiego dostosowania swoich działań do otrzymywanych informacji o tym, co poszło źle, jest znakiem wszystkich wielkich innowatorów.
Konsekwentna
Aby być użyteczna, informacja zwrotna musi być konsekwentna. Uczniowie mogą poprawiać swoje wyniki i doskonalić, jeżeli informacje dostarczane do nich po wykonaniu działania są stałe, dokładne i wiarygodne. W edukacji oznacza to, że nauczyciele muszą wspólnie wypracowywać kryteria oceny, aby w szkole panował spójny i przewidywalny system oceniania. Warto posługiwać się ujednoliconymi schematami w postaci tabeli z opisami wymagań na poszczególne stopnie. Tego rodzaju narzędzie - rozdane uczniom na początku ich działań - przyczynia się do rozwoju umiejętności samo- i wzajemnej oceny.
Tekst jest opracowaniem artykułu Granta Wigginsa “Seven Keys to Effective Feedback” opublikowanego przez ASCD.